Middelheimlaan 61, 2020 Antwerpen

Thans respectievelijk Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst en Café-restaurant "Kasteel Middelheim". Domein met dubbele omwalling en uitgestrekt park, oorspronkelijk behorend tot grondgebied Berchem en Wilrijk; sinds 1910 grondgebied Antwerpen, vormt het domein samen met "Den Brandt" (zie Beukenlaan) en "Vogelenzang" (zie Gerard Le Grellelaan) het "Nachtegalenpark" (zie Nachtegalenpark). Benaming Middelem of Middelheem oorspronkelijk gebruikt voor verscheidene goederen en hoeven, waaruit later de kasteeldomeinen Den Brandt en Middelheim gegroeid zijn. Een eerste vermelding van een "stede te Middelem", eigendom van de kartuizers, dateert van 1342. Het goed kende verschillende eigenaars, onder meer van 1760 tot 1820 de bekende Antwerpse familie van Schorel en van 1820 tot 1842 ridder E. Parthon de Von, een verwoed plantenliefhebber die Middelheim inrichtte met serres en oranjerie. De stad Antwerpen kocht het goed van de familie Le Grelle, eigenaars van 1842 tot 1909. Het Middelheimpark, zwaar beschadigd tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd hersteld en in 1950 geopend als "Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst" met een vaste tentoonstelling van talrijke beeldhouwwerken van binnen- en buitenlandse kunstenaars, daarnaast wordt sinds 1951 een "Biënnale voor moderne sculptuur" ingericht, deze manifestatie kent eveneens een internationale weerklank. Aanvankelijk een hoeve zogenaamd Middelem is er in een akte van 1499 sprake van een omwaterd huis met stalling en duifhuis, in 1553 van een omwaterd stenen huis en in 1563 van een hof van plaisantie. Een koopakte van 1645 vermeldt een stenen huis van plaisantie op een omwaterde berg met daarnaast een schuur en een stal, dit wijst op een oorsprong als schrans(hoeve). In 1780 beschrijft men Middelheim als een groot hof van plaisantie met dubbele grachten, vijver, nieuwe gloriette, kapel, grote stalling en remise, hovenierswoning, neerhof met schuur en stalling, boomgaard, moestuin, boomkwekerij en park met beelden. Het huidig omwaterd kasteel en park uit de tweede helft van de 18de eeuw (vóór 1780) werden ontworpen door B. Guimard, tevens medeontwerper van het Koningsplein en het Koninklijk park met omgeving te Brussel. Classicistisch omwaterd kasteel op oudere onderbouw (voor 1645) met halfrond terras aan zuidzijde, bruggen aan oost- en westzijde, tussen beide omwallingen: paviljoen ten westen en oranjerie ten oosten, hovenierswoning ten zuidoosten. Toegangspoorten aan de straat (noord). Oostelijke poort (nr. 61) als toegang tot het openluchtmuseum. Geblokte hardstenen pijlers met geornamenteerde schacht, waartussen sierlijk gebogen ijzeren hek met monogram (880). Westelijke ingangspoort (nr. 63) in Lodewijk XVI-stijl, afkomstig van het Troyentenhof te Berchem; 18de-eeuwse-poort naar hier overgebracht in 1956. Natuurstenen geprofileerde rondboog met cartouchesleutel en geornamenteerde zwikken onder brede gebogen waterlijst met gestrekte uiteinden, flankerende pilasters en muren met verdiepte panelen en topvazen (881). Classicistisch kasteel op rechthoekig grondplan, twee à twee en een halve bouwlaag onder afgeknot schilddak (leien) met op hoeken afgedekte schouwen, dakvensters in houten omlijsting met gebogen frontonnetje. Bepleisterde en beschilderde lijstgevels met verkleinende ordonnantie. Doorlopende puilijst en sobere, klassieke gevelbeëindiging, rechthoekige vensters met eenvoudige sleutels en persiennes. Zuidelijke hoofdgevel van zeven traveeën met licht middenrisaliet van drie traveeën onder driehoekig fronton met oculus, vlakke uitgelengde consoles. Rechthoekige deur in vlakke omlijsting, steektrap (drie trappen), hogerop balkon met smeedijzeren leuning, waarvan zonnebloemmotief herhaald wordt voor balkons van noordgevel. Noordelijke straatgevel van zes traveeën met kelderverdieping, beluikte en betraliede keldervensters. Tweede en vijfde travee met balkon op gegroefde consoles. Centraal oeil-de-boeuf in houten omlijsting met vleugelstukken. Interieur grondig gewijzigd bij inrichting van restaurant. Aan zuidelijke zijde halfrond terras op oudere onderbouw met bakstenen walmuur aan gracht; ijzeren leuning met cirkelmotief voortlopend in brugleuningen aan oost- en westzijde van het kasteel. Aan straatzijde, tussen beide omwallingen en ten oosten van het kasteel: classicistische oranjerie, sinds 1976 "Dokumentatiecentrum Lode Craeybeckx" met documentatie en informatie in verband met beeldhouwkunst. Rechthoekig classicistisch gebouw onder leien schilddak met overdekte schouw en dakkapellen. Bepleisterde en beschilderde zuidelijke lijstgevel met rondboogpoorten; blinde, beschilderde noordelijke straatgevel. Ten westen van het kasteel en omgrachting: paviljoentje op vierkant grondplan, leien schilddak met topbekroning. Bepleisterde lijstgevels opgehoogd met lijstwerk en Lodewijk XVI-stucwerk (zonnebloemmotief en guirlandes). Rechthoekige (deur)vensters in vlakke omlijsting, houten persiennes. Ten zuidoosten van het kasteel: L-vormige hovenierswoning in cottagestijl. Beschilderde baksteenbouw van één en anderhalve bouwlaag onder rieten zadeldaken met sierschouwen. Lijstgevels en muuropeningen gemarkeerd door knoestige stijlen. Rondboogdeur en aansluitend twee rondboogvensters onder geprofileerde rondbogen met eenvoudige sleutels, op Dorische driekwartzuilen en bolornamenten. Voorts rechthoekige muuropeningen. Achteraan in Middelheimpark: paviljoen naar ontwerp van 1968-69 van R. Braem, gebouwd in 1969-71.

ARREN P., Van kasteel naar kasteel, Kapellen, 1985, p. 36-38.
LAUWERS J., De Antwerpse parken en bossen, in Antwerpen, XXII, nr. 4, december 1976, p. 186.
STRAUVEN F., Renaat Braem. De dialectische avonturen van een Vlaams functionalist, Brussel, 1983, p. 88 en 226.
VAN PASSEN R., Geschiedenis van Wilrijk, Wilrijk, 1982, p. 670-687. ARREN P., Van kasteel naar kasteel, Kapellen, 1985, p. 36-38.
LAUWERS J., De Antwerpse parken en bossen, in Antwerpen, XXII, nr. 4, december 1976, p. 186.
STRAUVEN F., Renaat Braem. De dialectische avonturen van een Vlaams functionalist, Brussel, 1983, p. 88 en 226.
VAN PASSEN R., Geschiedenis van Wilrijk, Wilrijk, 1982, p. 670-687.

Plomteux G. & Steyaert R. met medewerking van Wylleman L. 1989: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Stad Antwerpen, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 3NC, Brussel - Turnhout.
Bron: Inventaris Onroerend Erfgoed